Αναζητώντας τον Χαμένο (Αναλογικό) Ήχο:
Naxatras III - Magnetic Fidelity LP/Duplicated Master.

Η αναπαραγωγή των ταινιών του Naxatras III αποκάλυψε μια σειρά από προβλήματα το οποία, είμαι σχεδόν βέβαιος, αντιμετωπίζουν όλοι όσοι έχουν ή σκοπεύουν να αποκτήσουν ένα R2R.
Πρώτον, η συντριπτική πλειοψηφία των μηχανών που είναι διαθέσιμες είναι μεταχειρισμένες (ή βαριά μεταχειρισμένες, ανάλογα με την προϊστορία τους), δεύτερον η διαθέσιμη βιβλιογραφία (από τα εγχειρίδια χρήσης και τα εγχειρίδια ρυθμίσεων/επισκευής μέχρι τις πρότυπες ταινίες και τις προδιαγραφές μετρήσεων) πολύ περιορισμένη και, τρίτον, η διαθέσιμη τεχνογνωσία, βαίνει, προς το παρόν μειούμενη, καθώς οι άνθρωποι που γνωρίζουν αυτό το είδος συσκευής είναι πλέον λίγοι. Στην πράξη, αν δεν είσαι ο Jesus ή κάποιος με παρόμοιο επίπεδο εμπλοκής στον συγκεκριμένο χώρο, είναι δύσκολο ακόμη και να διευκρινήσεις αν το μαγνητόφωνο είναι σωστά ρυθμισμένο. Για να γίνει αυτό χρειάζονται πρότυπες ταινίες και αυτή την στιγμή υπάρχει μόνο ένας κατασκευαστής που τις προμηθεύει (με... φήμες να θέλουν και έναν δεύτερο να κάνει την εμφάνισή του). Αφήνω εκτός συζήτησης, την ανάγκη σε ανταλλακτικά για εξαρτήματα τα οποία είναι εκ φύσεως αναλώσιμα, επομένως κάποια στιγμή θα χρειαστούν αντικατάσταση, αν χρησιμοποιείς την συσκευή. Σε κάθε περίπτωση, είναι σαφές ότι ο χώρος πρέπει να εργαστεί εντατικά για να διορθώσει αυτές τις ελλείψεις, αν επιθυμεί να επαναφέρει τις συσκευές R2R σε ρόλο αναλογικής πηγής αναφοράς.

Το Tandberg TD20A SE.

Τούτων λεχθέντων, το μαγνητόφωνο που χρησιμοποιήθηκε για την ακρόαση των ταινιών του Naxatras III ήταν σχετικώς “καινούριο”. Πρόκειται για ένα Tandberg TD20A SE του 1993, το οποίο είχε δοκιμαστεί (για τους φανατικούς αναγνώστες) εκείνη την εποχή στην πάλαι ποτέ ελληνική έκδοση του Audio και έχει γράψει ελάχιστες ώρες λειτουργίας. Όσοι ασχολούνται με το... σπορ, θα αναγνωρίζουν ότι η κατάληξη “SE” αφορούσε σε συσκευές που διέθεταν, εκτός της ισοστάθμισης IEC/CCIR μια ειδική ισοστάθμιση της Tandberg, η οποία βασιζόταν σε δύο κυκλώματα, το Dyneq και το Actilinear και βελτίωνε θεαματικά τον λόγο σήματος προς θόρυβο, φθάνοντάς τον στα 80dB(A) από το 69dB(A) του απλού TD20A. Προφανώς, η ειδική ισοστάθμιση έπρεπε να χρησιμοποιηθεί τόσο στην εγγραφή όσο και στην αναπαραγωγή, επομένως, εν προκειμένω δεν παίζει κάποιο ρόλο. Επίσης, οι παρατηρητικοί θα έχουν ήδη προσέξει στις φωτογραφίες την ύπαρξη του “The Final Edition” στην πρόσοψη. Το συγκεκριμένο μηχάνημα του 1993 αποτελεί ένα από τα 60 συνολικά (είναι το No.46) που κατασκεύασε η Tandberg τότε, με την ευκαιρία εορτασμού των 60 χρόνων της. Αυτά ήταν και τα τελευταία μηχανήματα του είδους που κατασκευάστηκαν από την εταιρία.
Το TD20A SE είναι ένα μαγνητόφωνο για ταινίες 1/4 της ίντσας, hafl-track (μπορεί δηλαδή να εγγράψει/αναπαράγει δύο τρακ, σε μόνο μια κατεύθυνση), το οποίο μπορεί να λειτουργήσει σε ταχύτητες 7,5 και 15ips με ισοστάθμιση IEC/CCIR. Είναι μονού κάπσταν με τέσσερις κινητήρες, από τους οποίους οι δύο ελέγχουν τα reels, ένας το κάπσταν (μέσω ιμάντα) ενώ ο τέταρτος είναι επιφορτισμένος με τις κινήσεις στο μπλοκ των κεφαλών οι οποίες είναι ψηφιακά ελεγχόμενες. Ιστορικά, το μαγνητόφωνο θεωρείται πολύ καλό και αποτέλεσε ένα από τα αγαπημένα των audiophiles τις δεκαετίες πριν το 2000. Οι προδιαγραφές που δίνει η εταιρία είναι ιδιαίτερα ικανοποιητικές, με ακρίβεια περιστροφής στο ±0.5%, W&F 0.03%, απόκριση συχνότητας 20Hz-30kHz (±2dB) και θόρυβο -69dB(A)/-80dB(A) ανάλογα με την ισοστάθμιση (Normal/SE), ενώ η τιμή για την παραμόρφωση που δίνεται είναι 0.5% για στάθμη αναφοράς που αντιστοιχεί στα 320nW/m για χρήση της ισοστάθμισης SE και 2% για στάθμη εγγραφής 0dB για την απλή ισοστάθμιση IEC.

Περί των Μετρήσεων...

Η εργαστηριακή αξιολόγηση ενός μαγνητοφώνου σήμερα, δεν είναι απλή υπόθεση. Η μεθοδολογία και οι προδιαγραφές ανήκουν σε περασμένες δεκαετίες (περασμένο αιώνα, για την ακρίβεια) και τα σημερινά όργανα έχουν δυνατότητες και ακρίβεια που τότε δεν ήταν διαθέσιμα. Εν συντομία, μπορεί κανείς να μετρήσει ένα μαγνητόφωνο με τρεις διαφορετικούς τρόπους, οι οποίοι δεν αποτελούν, πάντως, αντικείμενο επιλογής αλλά μπορούν να χρησιμοποιηθούν κάτω από προϋποθέσεις και προσφέρουν διαφορετικές πληροφορίες: Πρώτον, σε Playback mode, με μια πρότυπη ταινία, δηλαδή μια ταινία η οποία έχει εγγραφεί κάτω από ελεγχόμενες συνθήκες, από κάποιο μαγνητόφωνο με διαπιστωμένη ποιότητα και επιβεβαιωμένα σωστές (και ενίοτε traceable μέσω κάποιας διαδικασίας πιστοποίησης) ρυθμίσεις, μια μέθοδος η οποία δίνει πληροφορίες για τις δυνατότητες playback της συσκευής (και επιτρέπει να γίνουν ρυθμίσεις στα αντίστοιχα μηχανικά και ηλεκτρονικά μέρη). Δεύτερον, σε ρυθμό Recording/Playback (με την προϋπόθεση ότι μιλάμε για “τρικέφαλη” μηχανή), οπότε αξιολογούνται, κυρίως, οι δυνατότητες του τμήματος εγγραφής (γεωμετρία κεφαλών διαγραφής/εγγραφής, ταλαντωτής, φίλτρα και στάθμη πόλωσης, ακρίβεια ισοστάθμισης κ.λπ). Τέτοιες μετρήσεις γίνονται μόνο αφού ρυθμιστεί το μαγνητόφωνο σε Playback mode και με δεδομένη, εν συνεχεία, την σωστή ρύθμιση του τμήματος εγγραφής, επιτρέπει την εκ νέου αξιολόγηση και του τμήματος playback. Αυτό μπορεί να φαίνεται σαν ένας φαύλος κύκλος, αλλά έχει νόημα, καθώς τη απουσία ειδικών ταινιών, είναι ο μόνος τρόπος να εφαρμόσεις πρόσφατες τεχνικές μέτρησης που βασίζονται σε σαρώσεις και τεχνικές nesting. Τρίτον, σε ρυθμό “Source Monitor”, ένας τρόπος λειτουργίας ο οποίος, στην πραγματικότητα, αφήνει εκτός αξιολόγησης όλο το κομμάτι των ηλεκτρονικών και των μηχανικών μερών που αφορούν στο interfacing της ταινίας (κυκλώματα πόλωσης, ισοστάθμισης, σύστημα προώθησης της ταινίας και μπλοκ κεφαλών) και αξιολογεί, συνήθως, τις επιδόσεις των ενισχυτικών σταδίου εισόδου και εξόδου. Στην πραγματικότητα, αξιολογείται είναι ο βρόχος Monitor σε μια συνδεσμολογία Rec/Monitor) και είναι ένας τρόπος για να επιβεβαιωθεί η ουδετερότητα αυτών των κυκλωμάτων (τα οποία, ενίοτε περιλαμβάνουν και εξασθενητές σήματος).
Στην προκείμενη περίπτωση εφαρμόσαμε διάφορες εκδοχές όλων αυτών των τρόπων στο TD20A SE, σε μια προσπάθεια να διερευνήσουμε τόσο τις δυνατότητες και την κατάστασή του (έχει μεν μερικές δεκάδες ώρες λειτουργίας μόνο, αλλά, -όπως και να το κάνουμε- είναι 26 ετών μηχάνημα...) όσο και τις δυνατότητες αξιολόγησης που είναι διαθέσιμες σήμερα.
Πριν τις μετρήσεις και, γενικώς, πριν χρησιμοποιήσουμε το μαγνητόφωνο, η μοναδική ρύθμιση που έγινε, ήταν το αζιμούθιο της κεφαλής αναπαραγωγής, με την χρήση της μεθόδου των διαγραμμάτων Lissajous και στις τρεις συχνότητες που διαθέτει η πρότυπη ταινία.
Η πρώτη παράμετρος που αξιολογήσαμε ήταν η απόκριση συχνότητας. Για την μέτρηση σε Playback mode, χρησιμοποιήθηκε την πρότυπη ταινία (άγνωστης ακρίβειας και κατάστασης -για να είμαστε ειλικρινείς), η οποία αποτελούσε το βασικό εργαλείο ρυθμίσεων σε στούντιο κατά το παρελθόν και είναι μια full track εγγραφή (δηλαδή έχει γραφτεί κοινό σήμα σε όλο το χρήσιμο πλάτος της και όχι δύο ξεχωριστά τρακ -κάτι που είναι απαίτηση για μετρήσεις και ρυθμίσεις παραμέτρων που είναι κοινές για όλα τα κανάλια, όπως για παράδειγμα το αζιμούθιο). Η ταινία αυτή συμβαδίζει με τις τυπικές απαιτήσεις μετρήσεων και σημάτων του χώρου (όπως καταγράφονται στην βιβλιογραφία), περιλαμβάνοντας τρεις συχνότητες (100Ηz, 1kHz και 10kHz) καθώς και μια στοιχειώδη (με τα σημερινά δεδομένα) σάρωση (20Hz-20kHz) σε στάθμη -5dB.
Η απόκριση συχνότητας με την μέθοδο αυτή δείχνει ότι το TD20A SE βρίσκεται αρκετά κοντά στις προδιαγραφές που δίνει η Tandberg, αλλά έχει κάπως μεγαλύτερη αποκοπή χαμηλά και διαφορετική συμπεριφορά σε κάθε κανάλι στην περιοχή των υψηλών και πολύ υψηλών συχνοτήτων.
Σε ρυθμό Recording/Playback, η κατάσταση δεν αλλάζει χαμηλά αλλά στην περιοχή των υψηλών συχνοτήτων φαίνεται ότι υπάρχει μεγάλη απώλεια (εδώ, το διάγραμμα φθάνει μέχρι τα 80kHz), δείγμα ότι απαιτούνται ρυθμίσεις στο κομμάτι των ηλεκτρονικών και των μηχανικών τμημάτων που σχετίζονται με την εγγραφή.

Η μέτρηση σε ρυθμό Monitor, επιβεβαιώνει ότι τα όποια προβλήματα δεν σχετίζονται με τους ενισχυτές και τους εξασθενητές του μαγνητοφώνου αλλά, περισσότερο, με το κομμάτι που σχετίζεται με το interfacing της ταινίας (κάτι που ήταν, λίγο-πολύ αναμενόμενο) . Εδώ η απόκριση φθάνει άνετα τα 60kHz για εξασθένηση -2dB, με την ισορροπία των καναλιών να είναι καλύτερη από 0.5dB.
Η μέτρηση της παραμόρφωσης σε ρυθμό Playback έγινε και στις τρεις διαθέσιμες συχνότητες της πρότυπης ταινίας. Το μαγνητόφωνο συμπεριφέρεται καλύτερα στην μεσαία και την ανώτερη περιοχή (1kHz και 10kHz) και φαίνεται να έχει χαμηλό θόρυβο από την τροφοδοσία (με την συνιστώσα των 50Hz να βρίσκεται κάτω από τα -70dBr, με αναφορά τα 0dBVU της στάθμης εγγραφής.

Γύρω από τις θεμελιώδεις κάνει την εμφάνισή της η κλασική “συστάδα” ενδοδιαμόρφωσης, την οποία βλέπουμε σε όλα τα αναλογικά μηχανικά συστήματα και οφείλεται στις στιγμιαίες αλλαγές του ρυθμού περιστροφής, οι σχετικές συνιστώσες, όμως, είναι όμως σε χαμηλά επίπεδα.
Τα ευρήματα είναι περισσότερο εμφανή στην μέτρηση των 100Hz (επειδή η ανάλυση του γραφήματος βοηθά). Εδώ, μπορεί να δει κανείς μια διαμόρφωση από συχνότητα 10Hz περίπου, η οποία αντιστοιχεί σε κάποιο περιστρεφόμενο εξάρτημα με διάμετρο γύρω στα 12 χιλιοστά. Το μοναδικό τέτοιο εξάρτημα στο τρανσπόρτ του TD20A είναι μια τροχαλία καταστολής των κραδασμών της ταινίας (scrape idler) η οποία απαιτεί συντήρηση ή ρύθμιση (ή και το δύο...).

Οι τιμές παραμόρφωσης είναι μάλλον λογικές. Στο 1kHz, η τρίτη αρμονική (η οποία με βάση τα περισσότερα εγχειρίδια που σχετίζονται με μετρήσεις μαγνητοφώνων θεωρείται ως η κρισιμότερη) βρίσκεται κοντά στα -55dBr, με στάθμη αναφοράς 0dBr τα 0dBU των οργάνων μέτρησης της συσκευής, τιμή η οποία αντιστοιχεί, περίπου σε 0.18%. Οι τιμές που μετρήθηκαν σε ρυθμό Recording/Playback ήταν αρκετά υψηλότερες (τρίτη αρμονική 0.56% στο 1kHz), ενώ, όπως ήταν αναμενόμενο, σε ρυθμό Monitor, το σύνολο των αρμονικών βρέθηκε κάτω από τα -80dBr, τιμή που αντιστοιχεί σε 0.007%, με τον θόρυβο από την τροφοδοσία να βρίσκεται ασυνήθιστα χαμηλά για αναλογική συσκευή, κάτω από τα -110dBr για τις βασικές συχνότητες του hum (50/100Ηz) και τα παράγωγά τους.

Τέλος, επιχειρήσαμε και μια μέτρηση THD+N σε συνάρτηση με την συχνότητα και την στάθμη. Αυτή απαιτεί σαρώσεις που δεν υπάρχουν σε πρότυπη ταινία και για τον λόγο αυτό έγιναν μόνο σε ρυθμό Recording/Playback και Monitor. Στην πρώτη περίπτωση, οι επιδόσεις κινήθηκαν σε μάλλον μέτρια επίπεδα με τις σχετικές καμπύλες να βρίσκονται μεταξύ 1% και 2% με σαφείς αυξητικές τάσεις τόσο στις υψηλές όσο και στην χαμηλές συχνότητες (ωστόσο, υπενθυμίζεται ότι, εδώ, παίζει ρόλο και τμήμα εγγραφής της συσκευής).
Στην δεύτερη περίπτωση, οι επιδόσεις επιστρέφουν σε λογικά επίπεδα υψηλής πιστότητας με την μέτρηση στην χαμηλότερη στάθμη (-12dBr με στάθμη αναφοράς 0dBr τα 0dBU στα όργανα της συσκευής) να βρίσκεται στο 0.06% για το μεγαλύτερο μέρος της μέτρησης και την μέτρηση στα 0dBr να βρίσκεται κάτω από το 0.04%.
Εν κατακλείδι, από την διαδικασία της εργαστηριακής αξιολόγησης, είναι δυνατόν να εξαχθούν δύο συμπεράσματα: Πρώτον, ότι κατά τα φαινόμενα το TD20A παρά την σχετικώς μεγάλη ηλικία του και τις μεγάλες περιόδους “ακινησίας”, λειτουργεί ακόμη, αποδίδοντας σχετικώς καλή ποιότητα και είναι εφικτό να επιστρέψει στις αρχικές του προδιαγραφές αν ασχοληθεί κάποιος μαζί του αλλά, δεύτερον, ότι δεν μπορεί να θεωρηθεί ότι θέτει ένα επίπεδο αναφοράς ώστε να χρησιμοποιηθεί ως αξιόπιστο εργαλείο κριτικής.